Վերգիլիուս «Էնեական»

Վերգիլիուս «Էնեական» (մ.թ.ա. 29-19թթ.). լատիներեն լեզվով գրված այս պոեմում էպիկական լայն կտավի վրա պատմվում է հռոմեացիների ծագման, նրանց առասպելական նախահոր` Էնեասի թափառումների, քաջագործությունների և հերոսական կերպարի մասին: Պոեմը գրված է հեկզամետրով և բաղկացած է 12 գրքից, որոնց վերջնական տեսքի բերել հեղինակը չի հասցրել: Առաջին վեց երկերը պատմում են Էնեասի թափառումների, իսկ մյուսները` Իտալիայի բնիկների հետ նրա ունեցած կռիվների մասին: Այս առումով պոեմի առաջին 6 մասը նմանեցվում է «Ոդիսականին», իսկ մնացած հատվածը՝ «Իլիականին»:

Վերգիլիուսը կարդում է «Էնեականը» Օգոստոսի ու 
Օկտավիայի համար

Այս պոեմը Վերգիլիուսին պատվիրել է Օգոստոս կայսրը, քանի որ շատ էր ուզում նմանատիպ գործ տեսնել հռոմեական գրականության մեջ: Ի սկզբանե Վերգիլիուսը մտադիր էր արձակ գրել, սակայն հետագայում նախապատվությունը տվեց չափածոյին: Պոեմի մշակման ժամանակ  հեղինակը մշտապես ընթերցումներ էր կազմակերպում՝ ստուգելու տողերի հնչողությունն ու մարդկանց վրա ունեցած ազդեցությունը: Նա նպատակ ուներ բարձր որակի էպիկական պոեմ ստեղծել: Ըստ ավանդույթի՝ Վերգիլիուսը մ.թ.ա. 19-րդ դարում մեկնում է Հունաստան՝ «Էնեական» վերամշակելու համար: Հետդարձի ճանապարհին նա հիվանդանում է և նույն թվականի սեպտեմբերի 21-ին՝ մահանում:  Ըստ մեկ այլ լեգենդի՝ Վերգիլիուսը չի ցանկացել իր երկն անավարտ վիճակով հրապարակել ու մահվանից առաջ պատվիրել է այն ոչնչացնել, սակայն Օգոստոս կայսրը, հակառակ բանաստեղծի վերջին կամքին, հրապարակել է «Էնեականը»: Իհարկե կայսրը հետագայում բանաստեղծների մի խմբի հրամայում է հնարավորինս ներդաշնակ տեսք տալ գրվածքին՝ կատարելով որոշ անհրաժեշտ փոփոխություններ: 

Էնեասը հաղթում է Թուրնոսին

Հարկ է նշել, որ պոեմում ժամանակագրությունը մտադրված կերպով խախտված է. չհաշված Տրոյական պատերազմի մասին հիշատակությունը՝ ստեղծագործության մեջ իրական պատմական ոչ մի այլ տեղեկություն նկատելի չէ: Հիմք ընդունելով այս փաստը՝ գրաքննադատներից ոմանք այս պոեմը համարում են ոչ թե պատմական, այլ գովաբանող, հանրայնացնող գրվածք, որը փառաբանում է Հուլիոս-Կլավդիոսների դինաստիան` առաջադրելով այն վարկածը,  որ այն սերում է էնեասի որդուց՝ Հուլիոսից: 

 «Ոդիսականի» և  «Իլիականի» պես ստեղծագործություն գրելու Վերգիլիուսի ցանկությունը

Ալեքսանդր Ուբելեսկի «Էնեասն ու Անքիսեսը Հադեսում»

բացատրվում է նրանով, որ վերջինս միշտ ուզեցել է հավասարվել Հոմերոսին, հասնել նրա փառքին: Այնուամենայնիվ, «Էնեականը» հոմերոսյան երկերի անդեմ նմանակում չէ, բնականաբար, այլապես այն չէր դասվի անտիկ գրականության ամենաարժեքավոր գործերի շարքին: Առաջին 6 գրքերում ներկայացվում է ոչ թե հերոսի վերադարձն իր օջախ, այլ ժողովրդի մի զանգվածի տեղափոխոթյունը դեպի իր հերոսի կամ հերոսներից մեկի ծագման վայր, մի վայր որը նախասահմանվել էր աստվածների կողմից  և որը հերոսները պետք է գուշակեին: Ինչպես  «Ոդիսականում», այստեղ ևս աստվածային մի ուժ խանգարում է հերոսին հասնել իր նշանակետին (Պոսեյդոնը՝ Հոմերոսի մոտ, Յունոնան՝ Վերգիլիուսի մոտ): Իհարկե կային նաև հերոսներին օժանդակող աստվածներ. Ոդիսևսին օգնում էր Աթենասը, իսկ Էնեասին՝ Վեներան: Հոմերոսի և Վերգիլիուսի պոեմների  նմանություններն ու տարբերություններն ուսումնասիրելիս խոսվում է նաև պատերազմի ծագման պատճառի մասին: «Իլիականում» պատերազմի պատճառ է դառնում Հեղինեի փախուտը Պարիսի հետ, իսկ «Էնեականում»՝ Դիդոնեի զայրույթը Էնեասի կողմից լքվելու պատճառով: Ըստ ավանդույթի Կարթագեն քաղաքի հիմնադիր թագուհին լքվելուց հետո ինքնասպանություն է գործում, քանի որ սիրահարվել էր էնեասին՝ դրժելով իր հանգուցյալ ամուսին Սիքեին հավատարիմ մնալու խոստումը: Դիդոնեից հրաժարվելու Էնեասի ցանկությունը ևս վերագրվում է աստվածների ինտրիգային խաղերին:

«Էնեասը Դիդոնեին պատմում է Տրոյայի անկման մասին»
Պիեր Նարցիս Գերեն, 1815թ.

Առհասարակ, անտիկ գրականության մեջ աստվածները միշտ էլ իրենց կարևոր դերակատարումն են ունեցել հերոսների ճակատագրի կերտման մեջ:  «Էնեականի» մեջ աստվածների միջամտությունը հերոսների կյանքին հատկապես վառ է պատկերված է չորրորդ գլխում: Էնեասը սիրահարվում է Դիդոնեին` շեղվելով իրեն նախասահմանված ճակատագրից, այն է` մեկնել Իտալիա: Իրականում հենց աստվածներն էին որոշել նման զարգացում տալ գործողություններին ու սեր էին ներշնչել հերոսին: Տեսնում ենք, թե ինչպես են Յունոնան և Վեներան համաձայնության գալիս Էնեասի ու Դիդոնեի ճակատագրի շուրջ: Հետագայում Յուպիտերն իր հերթին որոշում է իր մասնակցությունն ունենալ գործողությունների զարգացման ընթացքին և Մերկուրիին ուղարկում է Էնեսի երազներից մեկում վերջինիս ներշնչելու, որ պետք է ճանապարհորդի դեպի Իտալիա` թողնելով իր նոր գտած սիրուն: Եվ այսպես, շատ այլ աստվածներ են որոշում միջամտել Ճակատագրի կողմից սահմանված ճանապարհի կերտմանը` լավ իմանալով, թե ինչ վերջ է ունենալու այս կամ այն հերոսի կյանքը: Խոսելով Ճակատագրի մասին` պետք է նշել, որ  «Էնեական»-ում այն անձնավորված գործող անձ կարելի է համարել. Ճակատագիրն այն մեծագույն ուժն է, որին պետք է հետևեն մարդիկ ու նույնիսկ աստվածները: Ինչքան էլ աստվածները խախտեն սահմանված իրադարձությունների հերթականությունը կամ իրագործման ուղիները, ի վերջո հերոսը բախվելու է նրան, ինչ որ ի սկզբանե գրված է եղել իր ճակատին:

«Դիդոնե թագուհու ինքնասպանոթյունը»
Կլոդ Ավգուստին Կայոտ

Պոեմում աչքի ընկնող գաղափարներից են նաև դաժանությունը ու տարատեսակ կոնֆլիկտները: Գործողությունների մեկնարկն ինքնին (Էնեասի ճանապարհորդությունը) հետևանք է Տրոյայի անկմանն ու կործանմանը: Էնեասը հետագայում Դիդոնեին պատմում է Տրոյայի հերոսական պաշտպանության մասին. չնայած տրոյացիները գիտեին, թե ինչ է իրենց սպասվում, նախընտրեցին մեռնել հանուն հարազատ քաղաքի: Բռնությունը հզոր ուժ է, բայց ոչ միշտ է հաղթում այնպիսի վսեմ գաղափարների, ինչպիսիք են հայրենասիրությունն ու պատիվը:

Դաժանությունն ու արյունահեղությունը շարունակվում է նաև Էնեասի ճամփորդության ժամանակ: Դիդոնեն ինքնասպան է լինում, ինչն էլ հետագայում բարդեցնում է Կարթագենի ու Հռոմի հարաբերությունները` թշնամաբար տրամադրելով միմյանց դեմ այս երկու քաղաքների բնակչությանը: Բռնությունն իր հետևից այլ բռնություն է առաջ բերում` շղթայաբար փչացնելով ամեն բան:

Վերգիլիուսի ստեղծագործության մեջ նկատելի են տարատեսակ այլաբանություններ, որոնք էլ ավելի արժեքավոր են դարձնում այս պոեմը: 

«Էնեասն ու գուշակուհին անդրաշխարհում»
Յան Բրեյգեր Ավագ, 1600թ.

Առհասարակ, այս պոեմը շատ կարևոր ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային գրականության զարգացման վրա: Հատկապես նկատելի Միջնադարում ստեղծված երկերի վրա թողած նրա հետքերը: Չնայած ոչ ավարտուն պոեմ լինելուն` «Էնեականը» երկար ժամանակ օգտագործվում էր դպրոցներում`որպես Հին Հռոմի մշակույթի ուսուցման ձեռնարկ: Նույնիսկ Հռոմեական կայսրության անկումից հետո «Էնեականը» շարունակում էր համարվել լատինական մշակույթի ամենակարևոր գոհարներից մեկը: Ինչպես «Իլիականն» է համարվում հունական գրականության բարձրագույն նվաճումը, այնպես էլ «Էնեականը»` հռոմեական գրականության պարծանքը: