Սապֆո

     Սապֆո (մ.թ.ա. մոտ 630-–մ.թ.ա. 572/570)՝ հույն բանաստեղծուհի, Հին Հունաստանի  քնարերգության  նշանավոր  ներկայացուցիչներից  մեկը:

    Սապֆոյի կենսագրական տվյալները հակասական են: Նա ծնվել է  Լեսբոս կղզում՝ Միթիլեն  քաղաքում: Նրա հայրը՝ Սկամանդրոնոսը, եղել է «նոր» ազնվականներից: Լինելով նշանավոր տոհմի ներկայացուցիչ՝ նա զբաղվում էր առևտրով: Մայրը Կլեիդան էր, եւ բացի Սապֆոյից նրանք ունեին ևս երեք որդի:

     Բառերի ու ռիթմի յուրահատուկ ընկալումը Սապֆոյի մոտ ի հայտ է եկել դեռ վաղ հասակից: Դպրոցում նա արդեն գրում էր օդաներ, հիմներ, էլեգիաներ, նաև տոների ու խնջույքների համար նախատեսված երգեր:

     Մ.թ.ա. Vll դարում Միթիլենում տեղի ունեցած  իշխանափոխության արդյունքում  իշխանությունն անցնում  է Պենֆիլիդոսների արքայական ընտանիքին: Մ.թ.ա. 618թ. քաղաքում իշխանությունը զավթում  է ոմն Մելանքայոս, որին անտիկ հեղինակնրը համարում էին Միթիլենի առաջին բռնապետը: Հետագա քաղաքական-իշխանական փոփոխությունների հետևանքով Սապֆոյի ընտանիքն ստիպված է լինում փախչել հայրենի քաղաքից: Մի քանի տարի Սիցիլիայում  ապրելուց հետո Միթիլենի նոր կառավարիչ Միրսիլոսի մահից հետո Սապֆոն վերադառնում է հայրենիք:

Լուրենս Ալմա-Տադեմա  «Սապֆո եւ Ալքայոս» (1881թ)

      Միթիլենում ապրելու տարիներին, համաձայն լեգենդի, նրանով տարված է եղել Ալքայոսը: Նման ենթադրությունների առիթ էր դարձել նաև նրանց՝ պոեզիայի միջոցով իրականացված քնարերգական երկխոսությունը, սակայն, ինչպես ապացուցում է անտիկ արվեստների ուսումնասիրությամբ զբաղվող Նադը, նման երկխոսություն, ամենայն հավանականությամբ, չի եղել, քանի որ Ալքայոսի երգերն արտասանվում էին ռազմիկների խնջույքների ժամանակ, մինչդեռ Սապֆոյի պոեզիան, ընդհակառակը՝ հնչում էր կանանց միջավայրում՝ նրանց հատուկ մշակութային հավաքույթների ժամանակ:

      Մեկ այլ ավանդության համաձայն, Սապֆոն սիրահարված է եղել ոմն նավաստի Ֆանին, որն արհամարհել է կանանց եւ տարված եղել միայն ծովով: Ամեն անգամ Սապֆոն ժայռին կանգնած հետևել է, թե երբ է նավաստին վերադառնալու ծովից: Մի օր նավաստին այլևս չի վերադառնում, եւ Սապֆոն հուսահատությունից նետվում է ծովը: Այս պատմությունը կապված է  Ֆաոնի աստվածային բնույթի վերաբերյալ անտիկ այն առասպելի հետ, իբրև թե Աֆրոդիտե աստվածուհին նավաստուն այնպիսի հեղուկ է տվել խմելու, որից հետո նրան տեսնող բոլոր կանայք սիրահարվել են վերջինիս:

      Կենսագիրները նշում են, որ Սապֆոն ամուսնացել է ոմն Քերքիլի հետ, որից ծնվել է նրա դուստրը, ում Սապֆոն անվանել է մոր անունով եւ նվիրել բանաստեղծություների մի ամբողջ շարք:

Ռաֆայել «Սապֆո» (1510—1511թթ., Վատիկան)

     Լեսբոս կղզու կանանց սոցիալական կարգավիճակի ազատությունն զգալիորեն տարբերվել  է   հունական աշխարհի այլ շրջանների կանանց ազատությունից: Այստեղ կանանց հասարակական ակտիվությունը գրեթե ոչնչով սահմանափակված չէր: Տղամարդկանց հավաքույթների հետ միասին այստեղ կազմակերպվել են նաև կանանց  հավաքներ՝ ֆիասներ: Սապֆոն գլխավորել է այդպիսի հավաքները՝  նվիրված Արտեմիսին կամ Աֆրոդիտեին: Նման հավաքույթների նպատակներից մեկն էր  ազնվական ընտանիքներից սերող աղջիկներին նախապատրաստել ամուսնության, որի շրջանակներում Սապֆոն նրանց սովորեցնում էր նաև երաժշտություն, պարեր, ոտանավորներ:

    Սապֆոյի քնարերգության հիմքում ընկած են ավանդական ֆոլկլորային տարրեր, որոնք միաձուլված են սիրո ու բաժանումի թեմատիկային: Գործողությունները տեղի են ունենում  լուսավոր ու պայծառ բնության, կարկաչուն գետակների եւ աստվածուհիների սրբազան պուրակների ֆոնին: Պաշտամունքային բանահյուսության ավանդական ձևերը Սապֆոյի քնաերգության մեջ շաղկապված են նրա անձնական ապրումներին. նրա քնարերգության գլխավոր առանձնահատկություններից է լարված կիրքը, մերկացած զգացմունքները՝  արտահայտված ծայրահեղ պարզությամբ ու գունեղությամբ: Սապֆոյի պատկերացումներում  սերը  ահարկու  տարերային  ուժ է, «քաղցրադառը հրեշ, որից  ոչ  մի  պաշտպանություն չկա»:

Ռաֆայել «Սապֆո» (1510—1511թթ., Վատիկան)

    Բնականաբար նման զգացմունքները չէին կարող սկիզբ առնել միայն ավանդության մեջ: Սապֆոյի կենսագրությունից հայտնի են որոշակի տվյալներ, որոնք իենց ազդեցությունն են ունեցել նրա արվեստի էմոցիոնալ գծի վրա: Ապուլայոսի վկայությունները պատմում են, որ Սապֆոյի եղբայրը, որը գինեվաճառությամբ էր զբաղվում դեպի Եգիպտոս իր ուղևորություններից մեկի ժամանակ  սիրահարվում  է  չքնաղ Ռոդոպուին, որն աշխատում էր հասարակաց տանը: Նրա դիմաց վճարելով մեծ փրկագին՝ իր հետ բերում  է Լեսբոս, որտեղ Սապֆոն ինքն է  հրապուրվում գեղեցկուհով: Դա բացահայտելով՝ եղբայրը լքում է հայրական տունը:

     Սապֆոյի քնարերգության կենտրոնում երկու սեռերի տարբեր կերպարների նկատմամբ սերը եւ կիրքն են: Սապֆոն հայտնի  է եղել նաեւ կանանց հանդեպ տարվածությամբ («լեսբուհի» բառն առաջացել  է նրա հայրենի Լեսբոս կղզու անվանումից): Նրա բանաստեղծությունների լիրիկական հերոսուհիները  խոսում են տարբեր կանանց Սապֆոյի բուռն սիրահարվածության մասին (երբեմն փոխադարձ, երբեմն՝ ոչ): Այնուամենայնիվ, նրա հոմոէրոտիկան անհրաժեշտ  է ընկալել մ.թ.ա. յոթերորդ դարի համատեքստում: Ալքայոսի, հետագայւմ նաեւ Պինդարոսի բանաստեղծությունները եւս վկայում են կանանց հավաքույթների ժամանակ մասնակիցների միջեւ սերտ ռոմանտիկական կապերի մասին:

    Ալեքսանդրիյան ժամանակաշրջանում Սապֆոյի գրական ժառանգությունը հաշվվում էր ինը գիրք, որից մինչ մեր օրեր հասել են ընդամենը 170 բանաստեղծական հատվածներ, այդ թվում՝ մեկ ամբողջական բանաստեղծություն՝ «Աֆրոդիտեի հիմնը»:

    

  Գրականագետները Սապֆոյի քնարերգության առանձնահատկությունների մեջ մասնավորապես նշում են խոսքի ու կերպարների հստակությունը, իրական կամ ոչ իրական երկխոսությունների մեջբերումը: Իր հոգում եռացող զգացմունքները նկարագրելու համար նա հանգիստ ընտրում էր բառերը՝ հիմնվելով խոսքի մեղեդայնության վրա: Սապֆոյին հատուկ է եղել ձայնավոր ու բաղաձայն հնչյունների ճիշտ ընտրության ունակությունը, ինչի շնորհիվ նրա բանաստեծությունները մինչ օրս կարծես պահպանում են այն երաժշտությունը, որի ներքո ժամանակին երգվել է նրա քնարերգությունը:

Վիրջինի Անսելո «Սապֆո»

      Չնայած նրա գրական ստեղծագորություններից շատերը հասել են մինչև Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջան, այնումանեայնիվ, ճաշակների, ոճերի ու հեատքրքությունների փոփոխության արդյունքում՝ դրանք ավելի ու ավելի քիչ են արտագրվել: Բացի այդ, էոլական բարբառը, որով գրել է Սապֆոն, Հռոմեական կայսրության շրջանում համարվում էր հին ու անհասկանալի:

     Երբ Բյուզանդական կայսրության ակադեմիաները գործնականում դադարեցնում են նրա ստեղծագործության ուսումնասիրությունը, դրանք ավելի ու ավելի հազվադեպ են արտագրվում գրիչների կողմից ու կորստի մատնվում:

     Ժամանակակից որոշ աղբյուրներ նշում են, որ Սապֆոյի գրական ժառանգությունը դիտավորյալ ոչնչացվել  է  եկեղեցական առաջնորդների կողմից, որոնք դրանց բովանդակությունից զայրացած՝ այրել են նրա գրքերը: Սակայն այս վարկածը հիմնավորող պատմական փաստր չեն հայտնաբերվել: